Chór muzyczny
Chór muzyczny tworzy układ trzech monumentalnych arkad ujętych oprawą snycerską, rozpiętych na całą szerokość korpusu nawowego. Elementy dekoracyjne ułożone są według zasad symetrii. Istotną rolę symboliczną odgrywają elementy wyeksponowane na pośrodku, wzdłuż osi całego założenia.
Chór muzyczny nawy północnej prezentuje na parapecie i na krawędziach konsol postacie świętych w habitach franciszkańskich. Są to w obrębie parapetu: Św. Jan Kapistran ze sztandarem bojowym w dłoni i św. Jan z Dukli ze złożonymi modlitewnie dłońmi. Na powierzchni przyłuczy widać leżące sylwetki: św. Franciszka z Asyżu, ze stygmatami na dłoniach i stopach oraz św. Bernardyna ze Sieny w kontekście trzech infuł, symbolizujących proponowane mu godności w Kościele, których nie przyjął. W polu konsoli architektonicznej dominuje postać Samsona, który walczy z lwem (Sdz 14, 5–6), rozdzierając mu paszczę.
Chór muzyczny
Chór muzyczny tworzy układ trzech monumentalnych arkad ujętych oprawą snycerską, rozpiętych na całą szerokość korpusu nawowego. Elementy dekoracyjne ułożone są według zasad symetrii. Istotną rolę symboliczną odgrywają elementy wyeksponowane na pośrodku, wzdłuż osi całego założenia.
Chór muzyczny nawy północnej prezentuje na parapecie i na krawędziach konsol postacie świętych w habitach franciszkańskich. Są to w obrębie parapetu: Św. Jan Kapistran ze sztandarem bojowym w dłoni i św. Jan z Dukli ze złożonymi modlitewnie dłońmi. Na powierzchni przyłuczy widać leżące sylwetki: św. Franciszka z Asyżu, ze stygmatami na dłoniach i stopach oraz św. Bernardyna ze Sieny w kontekście trzech infuł, symbolizujących proponowane mu godności w Kościele, których nie przyjął. W polu konsoli architektonicznej dominuje postać Samsona, który walczy z lwem (Sdz 14, 5–6), rozdzierając mu paszczę.
Chór środkowy eksponuje w skrajnych niszach górnego parapetu postacie: Honoriusza III (zm. 1227) i Grzegorza IX (zm. 1241), papieży związanych z zakonem franciszkańskim w XIII w., następnie w sposób analogiczny zestawione sylwetki: św. Bernardyna ze Sieny i św. Bonawentury z mucetem kardynalskim oraz św. Franciszka z Asyżu wyróżnionego stygmatami na dłoniach i św. Dominika w białym habicie z czarny płaszczem. W zestawieniu tym nietrudno dopatrzyć się rzeźbiarskiej opowieści o początkach franciszkanów.
W obrębie pól usytuowanych najbliżej pozytywu występują figurki bezskrzydłych aniołków zwróconych ku środkowi całego założenia. Aniołek z lewej strony trzyma w prawej dłoni strzałę, w lewej wstęgę z napisem: „Lavdate Dominum” (Chwalcie Pana), aniołek po przeciwległej stronie ma w lewej dłoni strzałę, w prawej zaś banderolę z napisem „Omnes gentes” (Wszystkie narody). Na powierzchni kolejnej pary pól występują: św. Kazimierz Królewicz (zm. 1484) z lewej i św. Wacław (zm. 929 lub 935) z prawej strony, odziani w zbroje i książęce mitry, trzymający w dłoni lance. Kolejną parę postaci stanowią: św. Jerzy (zm. ok. 303), poskramiający smoka i św. Marcin z Tours (zm. 397), odcinający połę płaszcza żebrakowi, obaj ukazani na koniach.
Środkowa część chóru muzycznego ukończona została w 1689 r. Jego dekorację ujmują z obu stron parapetu z trójkondygnacjowymi półfilarami międzynawowymi. W obrębie lewego półfilara widać kapliczkę z niszą. W jej wnętrzu znajduje się figura św. Marii Magdaleny przed krzyżem. Nad tą scenę występuje Chrystus w typie Ecce Homo. Porządkowi temu odpowiada z prawej strony analogiczny układ postaci ze św. Piotrem Apostołem płaczącym z powodu swego zaprzaństwa (Łk 22, 54–62) i Chrystusem Frasobliwym. Nad kapliczkami znajdują się trzy anioły trzymające Narzędzia Męki oraz inskrypcje: Levdetvr semper Iesvs eivs in aeternvm sit benedicta parens A. D. 1719” (Niech zawsze będzie chwalony Jezus, niech na wieki błogosławiona będzie Matka Jego. R[oku] P.[ańskiego] 1719) z lewej strony i po stronie przeciwnej – „Prosze o Pozdrowienie Nayswietszy Panny 1716”.
Powyżej parapetu wznosi się środkowy prospekt organowy. Tworzy go sekcja główna i dwie boczne oraz pozytyw wmontowany w parapet chóru muzycznego. Do instrumentu należą także odrębne wieżyczki na zachodnich filarach międzynawowych z piszczałkami tworzącymi głos zwany „horribile”, wydającymi charakterystyczne dudnienie. Elementy architektoniczne prospektu zdobi bogata dekoracja snycerska powstała pod koniec XVII w.
U dołu trójwieżyczkowej sekcji środkowej widać półnagich atlantów, podtrzymujących konstrukcję ramionami. To ulubiony motyw dekoracyjny w architekturze baroku i neoklasycyzmu, służący za podporę zamiast kolumny. Rzeźby leżajskie przedstawiają mężczyznę i kobietę. W interpretacji ludowej to Adam i Ewa czyniący pokutę za popełniony w raju grzech. Na szczycie prospektu widnieje orzeł w koronie z rozpostartymi skrzydłami. To godło państwa i symbol królewskiego patronatu nad Zakonem. Jest elementem, który może wykonywać ruch, przechylając się do przodu i wtedy kłania się Chrystusowi w Najświętszym Sakramencie, obecnym w Tabernakulum ołtarza głównego.
Poniżej widać tarczę zegarową z ruchomą wskazówką, symbol przemijalności. Na zwieńczeniach wieżyczek dostrzec można personifikacje cnót: Fortitudo (Męstwo) i Temperantia (Umiarkowanie) oraz figury aniołów grających na violi i skrzypcach. Sekcje boczne, znacznie niższe, posiadają u dołu nisze z popiersiami cesarza Konstantyna (zm. 337) po prawej i św. Heleny po lewej stronie. Szczyty obu sekcji zdobią postacie rycerzy z napierśnikami, w krótkich spódniczkach i płaszczach.
Do prospektu nawy środkowej należy pozytyw wsparty na dwóch drewnianych kolumnach. Istotnym elementem jego dekoracji rzeźbiarskiej jest scena Walki Herkulesa z Hydrą. Antycznemu herosowi towarzyszą aniołowie z banderolami. Łaciński napis na jednej z nich wzywa: „Viriliter” (Mężnie), na drugiej – „Sine mora” (Bez zwłoki). Obok, nieco niżej, znajduje się para czarnoskórych mieszkańców Afryki podpierających konsole. Wojownicy ci symbolizują świat pogański nawracany na chrześcijaństwo.
W zwieńczeniu pozytywu, po lewej stronie, widać św. Jana Chrzciciela, trzymającego w prawej dłoni laskę zakończoną krzyżem i wskazującego na baranka, który spoczywa u jego stóp. Po przeciwnej stronie występuje św. Jan Ewangelista z otwartą księgą w dłoni. Postacie ujmują widniejący pośrodku hierogram „IHS”, stanowiący symbol Najświętszego Imienia Jezusa. Całość tej grupy figuralnej uzupełniają sylwetki trzech aniołów z banderolami i kartuszami herbowymi fundatorów.
Chór południowy ukończono w 1690 r. Prezentuje on na parapecie sylwetki aniołów, w przyłuczach zaś postacie Archaniołów: św. Michała i św. Gabriela. W centrum konsoli architektonicznej widnieje rzeźba Sybilli, przyodzianej w długą strojną suknię i płaszcz przerzucony przez prawe ramię oraz w turban na głowie, upięty wstążkami. W lewej dłoni trzyma banderolę z napisem: „Virgo pariet Deum et hominem” (Dziewica porodzi Boga i Człowieka), prawą, wzniesioną ku górze, wskazuje na zwieńczenie prospektu.
Sybilli z lewej strony towarzyszy kapłan Aaron, z prawej prorok Izajasz. Obaj trzymają w dłoniach rozwinięte zwoje z napisami odnoszącymi się do Bogurodzicy, zaś wzniesionymi ku górze ramionami wskazują na szczyt instrumentu. Wspomnianego kapłana charakteryzuje tiara oraz strój składający się pektorału, a także z sukni wierzchniej, ozdobionej u dołu owocami granatu i dzwoneczkami. Trzymaną przezeń wstęgę pokrywa napis: „Virga A[a]ron florvit A. R. 17” (Zakwitła laska Aarona; Lb 17, 23). Proroka Izajasza charakteryzuje napis: Egredietvr Virga de Ra[di]ce Iesse. A. D. 1690” (Wyrośnie różdżka z pnia Jessego. R[oku Pańskiego] 1690), pochodzący z Iz 11, 1. Między postaciami obu mężów i Sybilli, po bokach niszy umieszczone są dwie żeńskie hermy, skłaniające się ku osi prospektu.
Hermy dzierżą w dłoniach wieńce wawrzynowe. Treści biblijne splatają się w tym miejscu z pogańskimi, przechowanymi w apokryfach, stanowiąc cenną katechezę. Być może miała ona uświadamiać potrzebę akceptacji wielkiej tajemnicy, znanej także poganom.
W zwieńczeniu pozytywu, na szczycie wielkiej korony, widać postać Madonny z Dzieciątkiem. Bogurodzica stoi na kuli ziemskiej, depcze stopą węża oplatającego glob i razi go długą lancą zakończoną krzyżem. Jest to przedstawienie Matki Bożej Zwycięskiej. Anioły po bokach prezentują banderole z napisami. Inskrypcja z lewej głosi: „Organvm laetitia. Cndr: Hier.” (Radość organów), po prawej zaś: „Laetitia Angelorum Cyril Hom. 65a” (Radość aniołów, Cyryl. Homilia 65a).
Na ścianie południowej umieszczona jest wieżyczka z tamburionem, głosem naśladującym dudnienie bębna, związana konstrukcyjnie z pozytywem.
Organy leżajskie prezentują określony program ideowy przedstawień figuralnych. Ze sceną Walki Herkulesa z Hydrą, nawiązującą do zamierzchłej przeszłości Kościoła i narodu, współgra przedstawienie Maryi Niepokalanej widocznej na szczycie południowego prospektu, która przez fakt wolności od wszelkiej zmazy grzechowej wynikający z Jej Bożego Macierzyństwa, posiadała pełną władzę nad mocami ciemności i była w stanie zetrzeć stopą głowę rajskiego węża.
Tradycja głosi, że autorami przebogatego programu ikonograficznego, a także wykonawcami ornamentyki barokowej i rzeźb byli zakonnicy bernardyńscy. Organy leżajskie powstały z fundacji rodziny Potockich i budowane były w dwóch zasadniczych etapach, przypadających na lata 1680–82 i 1686–93. Są dziełem organmistrzów: Stanisława Studzińskiego z Przeworska i Jana Głowińskiego z Krakowa. W latach 1903–05 przebudował je Aleksander Żebrowski, a w latach 1965–68 przywrócono im brzmienie barokowe. Prace nad rekonstrukcją wykonał Robert Polcyn z Poznania. Organy posiadają trakturę mechaniczną, liczą 74 głosy, w tym orzeł i efekty głosowe: kukułki, bębna, ptaszków i wspomniane horribile w organach środkowy oraz tamburion w organach południowych.
Główne organy bazyliki mają trakturę mechaniczną i 40 głosów. Małe organy w nawach bocznych mają 21 głosów (organy południowe) i 13 głosów (organy północne). Łącznie niemalże 6000 piszczałek. Wyposażone są ponadto w urządzenia dodatkowe jak: kukułka, bęben (tympan), ptaszki, horribile. Piszczałki efektu horribile, naśladującego dźwięk kilku bębnów, znajdują się na filarach bocznych nawy głównej. Organy główne posiadają też pełny głos 32′, co oznacza, że największa piszczałka ma ponad 10 m długości, najmniejsza zaś cienka jest jak igła. 4 szafy organów głównych, połączone z dekoracją chóru, stanowią monumentalną fasadę wypełniającą zachodnią ścianę bazyliki aż po sklepienie. Organy główne mają w ten sposób 15 m wysokości i 7,5 m szerokości, jednak kompozycja architektoniczna prospektu łączy je nierozerwalnie również z dwoma sąsiednimi instrumentami w nawach bocznych, tworząc jeden monumentalny zespół organowy, na którym – jedynym w świecie – może grać 3 organistów równocześnie. Są jednym z najstarszych i najcenniejszych instrumentów na świecie.
Chór środkowy eksponuje w skrajnych niszach górnego parapetu postacie: Honoriusza III (zm. 1227) i Grzegorza IX (zm. 1241), papieży związanych z zakonem franciszkańskim w XIII w., następnie w sposób analogiczny zestawione sylwetki: św. Bernardyna ze Sieny i św. Bonawentury z mucetem kardynalskim oraz św. Franciszka z Asyżu wyróżnionego stygmatami na dłoniach i św. Dominika w białym habicie z czarny płaszczem. W zestawieniu tym nietrudno dopatrzyć się rzeźbiarskiej opowieści o początkach franciszkanów.
W obrębie pól usytuowanych najbliżej pozytywu występują figurki bezskrzydłych aniołków zwróconych ku środkowi całego założenia. Aniołek z lewej strony trzyma w prawej dłoni strzałę, w lewej wstęgę z napisem: „Lavdate Dominum” (Chwalcie Pana), aniołek po przeciwległej stronie ma w lewej dłoni strzałę, w prawej zaś banderolę z napisem „Omnes gentes” (Wszystkie narody). Na powierzchni kolejnej pary pól występują: św. Kazimierz Królewicz (zm. 1484) z lewej i św. Wacław (zm. 929 lub 935) z prawej strony, odziani w zbroje i książęce mitry, trzymający w dłoni lance. Kolejną parę postaci stanowią: św. Jerzy (zm. ok. 303), poskramiający smoka i św. Marcin z Tours (zm. 397), odcinający połę płaszcza żebrakowi, obaj ukazani na koniach.
Środkowa część chóru muzycznego ukończona została w 1689 r. Jego dekorację ujmują z obu stron parapetu z trójkondygnacjowymi półfilarami międzynawowymi. W obrębie lewego półfilara widać kapliczkę z niszą. W jej wnętrzu znajduje się figura św. Marii Magdaleny przed krzyżem. Nad tą scenę występuje Chrystus w typie Ecce Homo. Porządkowi temu odpowiada z prawej strony analogiczny układ postaci ze św. Piotrem Apostołem płaczącym z powodu swego zaprzaństwa (Łk 22, 54–62) i Chrystusem Frasobliwym. Nad kapliczkami znajdują się trzy anioły trzymające Narzędzia Męki oraz inskrypcje: Levdetvr semper Iesvs eivs in aeternvm sit benedicta parens A. D. 1719” (Niech zawsze będzie chwalony Jezus, niech na wieki błogosławiona będzie Matka Jego. R[oku] P.[ańskiego] 1719) z lewej strony i po stronie przeciwnej – „Prosze o Pozdrowienie Nayswietszy Panny 1716”.
Powyżej parapetu wznosi się środkowy prospekt organowy. Tworzy go sekcja główna i dwie boczne oraz pozytyw wmontowany w parapet chóru muzycznego. Do instrumentu należą także odrębne wieżyczki na zachodnich filarach międzynawowych z piszczałkami tworzącymi głos zwany „horribile”, wydającymi charakterystyczne dudnienie. Elementy architektoniczne prospektu zdobi bogata dekoracja snycerska powstała pod koniec XVII w.
U dołu trójwieżyczkowej sekcji środkowej widać półnagich atlantów, podtrzymujących konstrukcję ramionami. To ulubiony motyw dekoracyjny w architekturze baroku i neoklasycyzmu, służący za podporę zamiast kolumny. Rzeźby leżajskie przedstawiają mężczyznę i kobietę. W interpretacji ludowej to Adam i Ewa czyniący pokutę za popełniony w raju grzech. Na szczycie prospektu widnieje orzeł w koronie z rozpostartymi skrzydłami. To godło państwa i symbol królewskiego patronatu nad Zakonem. Jest elementem, który może wykonywać ruch, przechylając się do przodu i wtedy kłania się Chrystusowi w Najświętszym Sakramencie, obecnym w Tabernakulum ołtarza głównego.
Poniżej widać tarczę zegarową z ruchomą wskazówką, symbol przemijalności. Na zwieńczeniach wieżyczek dostrzec można personifikacje cnót: Fortitudo (Męstwo) i Temperantia (Umiarkowanie) oraz figury aniołów grających na violi i skrzypcach. Sekcje boczne, znacznie niższe, posiadają u dołu nisze z popiersiami cesarza Konstantyna (zm. 337) po prawej i św. Heleny po lewej stronie. Szczyty obu sekcji zdobią postacie rycerzy z napierśnikami, w krótkich spódniczkach i płaszczach.
Do prospektu nawy środkowej należy pozytyw wsparty na dwóch drewnianych kolumnach. Istotnym elementem jego dekoracji rzeźbiarskiej jest scena Walki Herkulesa z Hydrą. Antycznemu herosowi towarzyszą aniołowie z banderolami. Łaciński napis na jednej z nich wzywa: „Viriliter” (Mężnie), na drugiej – „Sine mora” (Bez zwłoki). Obok, nieco niżej, znajduje się para czarnoskórych mieszkańców Afryki podpierających konsole. Wojownicy ci symbolizują świat pogański nawracany na chrześcijaństwo.
W zwieńczeniu pozytywu, po lewej stronie, widać św. Jana Chrzciciela, trzymającego w prawej dłoni laskę zakończoną krzyżem i wskazującego na baranka, który spoczywa u jego stóp. Po przeciwnej stronie występuje św. Jan Ewangelista z otwartą księgą w dłoni. Postacie ujmują widniejący pośrodku hierogram „IHS”, stanowiący symbol Najświętszego Imienia Jezusa. Całość tej grupy figuralnej uzupełniają sylwetki trzech aniołów z banderolami i kartuszami herbowymi fundatorów.
Chór południowy ukończono w 1690 r. Prezentuje on na parapecie sylwetki aniołów, w przyłuczach zaś postacie Archaniołów: św. Michała i św. Gabriela. W centrum konsoli architektonicznej widnieje rzeźba Sybilli, przyodzianej w długą strojną suknię i płaszcz przerzucony przez prawe ramię oraz w turban na głowie, upięty wstążkami. W lewej dłoni trzyma banderolę z napisem: „Virgo pariet Deum et hominem” (Dziewica porodzi Boga i Człowieka), prawą, wzniesioną ku górze, wskazuje na zwieńczenie prospektu.
Sybilli z lewej strony towarzyszy kapłan Aaron, z prawej prorok Izajasz. Obaj trzymają w dłoniach rozwinięte zwoje z napisami odnoszącymi się do Bogurodzicy, zaś wzniesionymi ku górze ramionami wskazują na szczyt instrumentu. Wspomnianego kapłana charakteryzuje tiara oraz strój składający się pektorału, a także z sukni wierzchniej, ozdobionej u dołu owocami granatu i dzwoneczkami. Trzymaną przezeń wstęgę pokrywa napis: „Virga A[a]ron florvit A. R. 17” (Zakwitła laska Aarona; Lb 17, 23). Proroka Izajasza charakteryzuje napis: Egredietvr Virga de Ra[di]ce Iesse. A. D. 1690” (Wyrośnie różdżka z pnia Jessego. R[oku Pańskiego] 1690), pochodzący z Iz 11, 1. Między postaciami obu mężów i Sybilli, po bokach niszy umieszczone są dwie żeńskie hermy, skłaniające się ku osi prospektu.
Hermy dzierżą w dłoniach wieńce wawrzynowe. Treści biblijne splatają się w tym miejscu z pogańskimi, przechowanymi w apokryfach, stanowiąc cenną katechezę. Być może miała ona uświadamiać potrzebę akceptacji wielkiej tajemnicy, znanej także poganom.
W zwieńczeniu pozytywu, na szczycie wielkiej korony, widać postać Madonny z Dzieciątkiem. Bogurodzica stoi na kuli ziemskiej, depcze stopą węża oplatającego glob i razi go długą lancą zakończoną krzyżem. Jest to przedstawienie Matki Bożej Zwycięskiej. Anioły po bokach prezentują banderole z napisami. Inskrypcja z lewej głosi: „Organvm laetitia. Cndr: Hier.” (Radość organów), po prawej zaś: „Laetitia Angelorum Cyril Hom. 65a” (Radość aniołów, Cyryl. Homilia 65a).
Na ścianie południowej umieszczona jest wieżyczka z tamburionem, głosem naśladującym dudnienie bębna, związana konstrukcyjnie z pozytywem.
Organy leżajskie prezentują określony program ideowy przedstawień figuralnych. Ze sceną Walki Herkulesa z Hydrą, nawiązującą do zamierzchłej przeszłości Kościoła i narodu, współgra przedstawienie Maryi Niepokalanej widocznej na szczycie południowego prospektu, która przez fakt wolności od wszelkiej zmazy grzechowej wynikający z Jej Bożego Macierzyństwa, posiadała pełną władzę nad mocami ciemności i była w stanie zetrzeć stopą głowę rajskiego węża.
Tradycja głosi, że autorami przebogatego programu ikonograficznego, a także wykonawcami ornamentyki barokowej i rzeźb byli zakonnicy bernardyńscy. Organy leżajskie powstały z fundacji rodziny Potockich i budowane były w dwóch zasadniczych etapach, przypadających na lata 1680–82 i 1686–93. Są dziełem organmistrzów: Stanisława Studzińskiego z Przeworska i Jana Głowińskiego z Krakowa. W latach 1903–05 przebudował je Aleksander Żebrowski, a w latach 1965–68 przywrócono im brzmienie barokowe. Prace nad rekonstrukcją wykonał Robert Polcyn z Poznania. Organy posiadają trakturę mechaniczną, liczą 74 głosy, w tym orzeł i efekty głosowe: kukułki, bębna, ptaszków i wspomniane horribile w organach środkowy oraz tamburion w organach południowych.
Główne organy bazyliki mają trakturę mechaniczną i 40 głosów. Małe organy w nawach bocznych mają 21 głosów (organy południowe) i 13 głosów (organy północne). Łącznie niemalże 6000 piszczałek. Wyposażone są ponadto w urządzenia dodatkowe jak: kukułka, bęben (tympan), ptaszki, horribile. Piszczałki efektu horribile, naśladującego dźwięk kilku bębnów, znajdują się na filarach bocznych nawy głównej. Organy główne posiadają też pełny głos 32′, co oznacza, że największa piszczałka ma ponad 10 m długości, najmniejsza zaś cienka jest jak igła. 4 szafy organów głównych, połączone z dekoracją chóru, stanowią monumentalną fasadę wypełniającą zachodnią ścianę bazyliki aż po sklepienie. Organy główne mają w ten sposób 15 m wysokości i 7,5 m szerokości, jednak kompozycja architektoniczna prospektu łączy je nierozerwalnie również z dwoma sąsiednimi instrumentami w nawach bocznych, tworząc jeden monumentalny zespół organowy, na którym – jedynym w świecie – może grać 3 organistów równocześnie. Są jednym z najstarszych i najcenniejszych instrumentów na świecie.
